Yn Archifau'r Brifysgol ym Mangor ceir dogfennau a elwir yn Ddyddiaduron Bulkeley, sydd ymysg y dystiolaeth ddogfennol bwysicaf sydd ar gael i'r sawl a fyn astudio hanes bywyd ar Ynys Môn yn y ddeunawfed ganrif. Mae'r gyfrol gyntaf o'r ddwy yn ymdrin â'r cyfnod 1734 - 1743, tra bo'r ail yn ymwneud â'r blynyddoedd 1747 - 1760. Nid yw trydedd gyfrol ar gyfer y cyfnod 1743 - 1747 wedi goroesi gwaetha'r modd. Mae'r ddwy gyfrol sydd ar gael yn cynnwys dros fil o dudalennau o lawysgrifen fechan, ond twt, sy'n rhoi golwg i ni ar fywyd mân sgweier y Brynddu, Llanfechell, Môn.

Ganwyd William Bulkeley ar 4 Tachwedd 1691 ac fe'i disgrifiwyd gan William Morris fel dyn caredig a gonest. Priododd â Jane Lewis a chafodd ddau o blant gyda hi, William (bu farw 1751) a Mary, a fu'n destun pryder a helbulon di-ben-draw, yn anad dim trwy ei phriodas â Fortunatus Wright, bragwr o Lerpwl a oedd hefyd yn anturiaethwr a môr-leidr. Fe wnaeth ei farwolaeth sydyn yn Yr Eidal adael Mary heb nemor geiniog ar ei helw ac yn faich ar ei thad unwaith yn rhagor.

Fel y gellir disgwyl, mae crynswth y dyddiaduron yn ymdrin â materion ffermio, fel pryd y dechreuodd aredig neu hel gwair. Nodwyd y cyflogau a dalwyd i weision a llafurwyr hefyd, yn ogystal â phrisiau nwyddau yn y farchnad. Cadwodd Bulkeley nodiadau dyddiol manwl hefyd am y tywydd a chyfeiriad y gwynt.

Fel aelod o ddosbarth yr uchelwyr disgwylid iddo gymryd rhan amlwg yng ngweinyddiaeth y sir ac fel Ustus Heddwch byddai'n mynychu'r Sesiynau Chwarter ym Miwmares neu'n gweinyddu cyfiawnder ei hun pe bai angen. Ar ddechrau'r gyfrol gyntaf nodir gwahanol achosion a oedd wedi gosod cynsail. Ceir disgrifiadau byw ganddo o ddulliau gweinyddu'r gyfraith. Mewn un man dywed fod y barnwr wedi cyrraedd y llys yn feddw ac ar adegau eraill roedd swyddogion yn absennol o'r sesiynau. Mae'n disgrifio hefyd y cymdeithasu a oedd yn digwydd pan oedd y llys yn cyfarfod a faint o arian a wariodd ei hun ar fwyd a diod i eraill.

Roedd yn cymryd rhan amlwg yn yr Eglwys Anglicanaidd ac, er nad oedd yn warden yn ei eglwys blwyf leol yn Llanfechell, eto roedd yn cyflawni llawer o ddyletswyddau'r swydd honno. Ceir amryw o sylwadau digon difrïol ganddo am bersoniaid lleol, yn arbennig ei berson ei hun yn Llanfechell, nad oedd fawr o bregethwr yn ôl Bulkeley. Mae rhai wedi dadlau fod ganddo gydymdeimlad â'r Methodistiaid cynnar er nad oes unrhyw beth yn y dyddiaduron i brofi hynny, ar wahân i un digwyddiad arwyddocaol pan brydlesodd fferm Clwchdernog ym mhlwyf Llanddeusant i William Pritchard, a ystyrir yn un o Anghydffurfwyr cyntaf Môn ac a oedd wedi cael ei erlid o sawl tenantiaeth oherwydd ei ddaliadau.

Rhoddodd sylw hefyd i ddigwyddiadau cenedlaethol a rhyngwladol. Yn 1748 mae'n crybwyll Rhyfel yr Olyniaeth Awstriaidd a llofnodi Cytundeb Heddwch Aix-la-Chapelle a ddaeth â'r rhyfel hwnnw i ben. Yn 1752 ceir cofnod ganddo am y newid yng nghalendr Prydain ac Iwerddon o'r un Iwlaidd i'r un Gregoraidd, a olygodd golli un diwrnod ar ddeg o'r flwyddyn honno, gyda 14 Medi yn dilyn 2 Medi. Daeth yn rhyfel drachefn yn 1752, pan dorrodd yr hyn a adwaenir fel y Rhyfel Saith Mlynedd allan rhwng Prydain a Ffrainc a rhoddwyd cyfarwyddiadau i Bulkeley fel Ustus Heddwch i chwilio a chwalu drwy'r sir am 'forwyr crwydrol'.

O ran ei wleidyddiaeth un o'r Whigiaid oedd Bulkeley, er nad oedd yn llwyr ymroddedig i'r garfan honno chwaith. Mae ei gasineb tuag at Walpole yn amlwg a gellir ymdeimlo â'r boddhad yn ei eiriau pan glywodd bod Walpole wedi colli grym. Mae'n bur ddilornus o'r Torïaid gan gyfeirio atynt fel Jacobïaid. Eto, rhyw ddilorni ysgafn yn hytrach na dim mwy difrifol oedd hyn, ond gwaetha'r modd nid yw'r drydedd gyfrol, a oedd yn cynnwys cyfnod Gwrthryfel Jacobïaidd 1745, ar gael. Mae'n bur debyg y byddai honno wedi rhoi golwg ddiddorol i ni o'i farn ar y mater hwnnw.

Gallai etholiadau'r ddeunawfed ganrif fod yn ddigwyddiadau bywiog iawn, yn arbennig pan oedd mwy nag un ymgeisydd, ac mae'r pedwar etholiad a ddisgrifir ganddo yn rhoi darlun o'r llwgrwobrwyo agored, y llygredd a'r sgandal a nodweddai'r cyfnod. Roedd pleidleisio wedi ei seilio ar nawddogaeth a noda Bulkeley y teimlai reidrwydd i bleidleisio dros John Owen, Presaddfed, yn etholiad 1741 gan fod Meyrickiaid Bodorgan o'i blaid.

Drwy gydol haf 1760 roedd ei iechyd yn dirywio, a cheir y cofnod olaf yn y dyddiadur ar 28 Medi lle, fel arfer, mae'n nodi cyfeiriad y gwynt a chyflwr y tywydd. Claddwyd William Bulkeley yn eglwys Llanfechell ar 28 Hydref 1760 gan adael yn waddol gyfoeth gwirioneddol o wybodaeth yn ymwneud â bywyd mân sgweier ym Môn yn y ddeunawfed ganrif.

Hawlfraint © Archifau a'r Llyfrgell Gymreig, Prifysgol Bangor LL57 2DG

Housed in the University Archives at Bangor is what is known as the Bulkeley Diaries one of the most important pieces of documentary evidence available to the historian on life in eighteenth century Anglesey. Comprising of two volumes the first covers the period 1734 - 1743 whilst the second goes from 1747 - 1760. A third volume for the period 1743 - 1747 has not survived. The two surviving volumes run into over a thousand pages of small but neat handwriting detailing the life of a minor squire in Brynddu, Llanfechell, Anglesey.

William Bulkeley was born on 4 November 1691 and was described by William Morris as being kind and an honest man. He married Jane Lewis and had two children by her, William [d.1751] and Mary who was to be the cause of great anxiety and trouble not least through her marriage to Fortunatas Wright a brewer from Liverpool who was also an adventurer and a pirate. His sudden death in Italy would leave Mary penniless and once again a burden to her father.

The bulk of the diaries, as one would expect, deal with farming matters, such as when he started ploughing or haymaking. Rates of wages for servants and labourer are also noted as well as prices for goods at market. Every day he carefully notes the weather and the direction of the wind.

As a member of the gentry class he was expected to play an active role in the administration of the county and as a Justice of the Peace he would attended the Quarter Sessions at  Beaumaris or, if the needs be, dispensed justice on his own. At the beginning of the first volume precedent cases are noted down. He gives graphic descriptions of how the administration carried out its business commenting on the drunkenness of one judge or the failure of officials to attend. He also describes socialising done during the time the court was sitting and how much money he himself spent on entertaining.

He was an active participant of the Anglican Church and, although not a churchwarden at his local parish church of Llanfechell, nevertheless carried out many of the duties of that post. He has some disparaging comments about local parsons, especially his own at Llanfechell, accusing him of delivering poor sermons. Some have argued that he was sympathetic to the Methodists, though there is nothing in the diaries to prove this, apart from one significant incident where he leased Clwchdernog in the parish of Llanddeusant to William Prichard regarded as one of the first Nonconformists in Anglesey and who had been hounded from various tenancies because of his beliefs.  

National and international incidents don't escape his notice. In 1748 he mentions the War of the Austrian Succession and the signing of the Peace of Aix-la-Chapelle which ended the war. In 1752 he notes the change in the calendar in Britain and Ireland from the Julian to the Gregorian calendar which meant the loss of eleven days in which September 14 followed September 2. Again in 1756 what became known as the Seven Years War broke out between Britain and France and Bulkely was directed as a J.P. to scour the county for 'straggling seamen.'

In politics Bulkeley was a Whig though not a fully committed one. His dislike of Walpole is evident and he writes with satisfaction when he hears that Walpole has fallen from power. He is scornful of the Tories whom he refers to as Jacobites a term of abuse more than anything more serious though the loss of the third volume which would have covered the period of the Jacobite Rebellion of 1745 would have given an interesting insight into his views on the matter.

Eighteenth century elections, especially when contested, could be lively affairs and the four elections mentioned by him provide a picture of the overt bribery, corruption and scandal that ensued during election time. Voting was due to patronage and Bulkley notes in the contested election of 1741 he was obliged to vote for the John Owen Pressaddfed since the Meyricks of Bodorgan had come out for him.

Throughout the summer of 1760 his health was failing ; the last entry in the diary appears on September 28 where, as always, he notes the direction of the wind and the weather. On October 28 1760 William Bulkeley was buried in Llanfechell churchyard leaving behind a veritable wealth of knowledge relating to the life of a minor squire in eighteenth century Anglesey.

Copyright © Archives and Welsh Library, Bangor University LL57 2DG